موزه ایران باستان
موزه ایران باستان، اولین موزهٔ ایران، در ابتدای خیابان ۳۰ تیر، در خیابان امام خمینی تهران واقع است. موزه ي ملي ايران كه عمليات ساخت آن در سال ١٣١٣ خ. آغاز و در سال ١٣١٦ در دو قسمت مجزا به بهره برداري رسيد، نه تنها بزرگترين موزه ي باستان شناسي و تاريخ ايران است، بلكه از نظر حجم، كيفيت و تنوع آثاريكي از چند موزه ي بزرگ جهان و به عنوان موزه ي مادر محسوب مي شود. موزه ي ملي از دو بخش و ساختمان مجزا تشكيل شده است: موزه ي ايران باستان كه تاريخ تاسيس آن همان ١٣١٦ است و موزه ي دوره ي اسلامي كه در سال ١٣٧٥ رسما افتتاح شد. در سال ١٣٠٨ خورشيدي، به دنبال تصويب قانون حفظ آثار ملي، انجمن آثار ملي تشكيل شد و به منظور حفظ آثار تاريخي ايران، تهيه ي نقشه ي بناي موزه ي ايران باستان، با الهام از بناي طاق كسري (تيسفون) توسط معمار فرانسوي، آندره گدار آغاز گرديد كه در آن تاريخ مدير باستان شناسي ايران هم بود.
موزه ایران باستان
رنگ آجرهاي ساختمان موزه قرمز انتخاب شد تا يادآور معماري عصر ساساني باشد. بناي موزه حدود ١١٠٠٠ مترمربع و ساختمان اصلي آن سه طبقه است. در حال حاضر موزه ي ملي ايران با دو موزه ي ايران باستان و دوره ي اسلامي زير بناي بيش از بيست هزار متر مربع در زميني به مساحت ١٨٠٠٠متر مربع و با حدود ٠٠٠ ٣٠٠ هزار شیئ تاريخي از زمان هاي مختلف تاريخي ايران، بهترين موزه در جهان درارتباط با فرهنگ، هنر و تاريخ ايران است. قديمي ترين اثري كه نشانگر حضور انسان در فلات ايران است، مربوط به ششصد هزار سال پيش است كه در اين موزه نگهداري مي شود. اشياي مختلفي كه در طي ساليان گذشته به صورت علمي و غير علمي كشف شده اند در قسمت زيرزمين موزه ي ايران باستان قراردارند كه پس از كارشناسي و تحقيقات علمي به تالارهاي اصلي نمايش آثار منتقل مي شوند. بخش پيش ازتاريخ گنجينه ي ملي ايران، آثار فرهنگي هنري خود را كه ازابزارهاي سنگي دوران حجر شروع و به اشيا و وسايل مورد استفاده ي انسان هاي عصر آهن ختم مي شود در بخش پيش از تاريخ موزه متمركز كرده است. اشياي موجود در اين بخش كه از مواد مختلفي چون سفال فلز، سنگ عاج، قير و … ساخته شده اند از طريق كاوش هاي علمي باستان شناسي يا به طور اتفاقي از محوطه هاي پيش از تاريخ ايران كشف شده اند. قديمي ترين آثار به نمايش درآمده در موزه، تيغه هاي سنگي كشف رود است كه در بررسي هاي باستان شناسانه ي سال ٥٤- ١٣٥٣ در ناحيه ي خراسان و در كنار رودخانه ي كشف رود به دست آمدند. در ارتباط با قدمت اين اشيا نظريات مختلفي ارايه شده است. از جمله اين كه بررسي هاي كلود تيبو نشان مي دهد كه قدمت اين اشيا بين هشتصد هزار تا يك ميليون سال است و برخي ديگر نيز قدمت آنها را بين ششصد تا هفتصد هزار سال مي دانند. بر اساس نظريه ي تيبو اين دوره كهن ترين دوران شناخته شده از پيدايش انسان در ايران است. نمونه ي ديگر از اين ابزارهاي سنگي، دست افزاري است كه در بررسي منطقه ي حوضه ي مسيله در ٥٠ كيلومتري جنوب ورامين توسط آقاي دكتر صادق ملك شهميرزادي به دست آمده است.
موزه ایران باستان
اين گروه از آثار مربوط به ٤٥ هزار تا ٦٠ هزارسال قبل است. قديمي ترين آثاري كه در آن تفكرات مذهبي و معنوي انسان پيش از تاريخ جلوه گر است، پيكرك هاي انساني و حيواني كشف شده از تپه ي سراب در شرق كرمانشاه تاريخچه موزه ایران باستان در سال ١٣٣٩ است. يكي از اين مجسمه هاي گلي زني است به نام ونوس كه 6/5 سانتي متر ارتفاع دارد. ظروف سفالي قرمز به دست آمده از چشمه علي و اسماعيل آباد نيز جزو اولين و قديمي ترين آثاري است كه بازديدكنندگان در موزه ي ايران باستان با آن مواجه مي شوند و قدمت آن متعلق به هزاره ي پنجم پيش از ميلاد است. در اين ظرف تصوير چهار انسان ديده مي شود كه رو به روي يكديگر قرار گرفته اند و دست هاي خود را به طرف بالا برده و در حال نمايش رقص هاي آييني و نيايشي هستند. از آثار كشف شده در منطقه ي استان فارس مي توان به بشقاب سفالي پايه داري مربوط به هزاره ي چهارم پيش از ميلاد اشاره كرد كه نمايشگر رقص هاي آييني است. ديگري كاسه اي است سفالي و مخروطي شكل مربوط به تل باكون در فارس كه در پشت ظرف، شاخ هاي بز كوهي كاملا بزرگ نمايي شده و به نشانه ي يك بز كوهي كه مورد احترام و علاقه ي مردمان پيش از تاريخ بوده، نقش بسته است. از آثار مربوط به استان خوزستان كه از تنوع چشمگيري برخوردارند مي توان به مجموعه ي گاو سفالي معبد چغازنبيل اشاره كرد. اين گاو به دستور پادشاه ايلام از گل پخته ي لعاب دار ساخته شده و به عنوان نگهبان بر دروازه ي معبد چغازنبيل نصب شده است. ارتفاع اين گاو ١٠٦ و طول بدنه ي آن ١٠٨ سانتي متر است. از منطقه ي كاشان نيز ظروف سفالي تپه ي سيلك در موزه نگهداري مي شود. اين ظروف گوياي تفكري عميق از عشق به هنر و مذهب و معنويت است. مشربه هاي سفالي تپه ي سيلك در نوع خود كم نظيرند و نقوش تلفيقي سماوي، هندسي، حيواني و انساني روي آنها نشانه اي از جهان بيني وسيع هنرمندان سفالگر و نگارگر سيلكي است. مشربه هايي كه مايع درون آن شفابخش بيماران و نيرو بخش جنگجويان است. نمونه ي آن مشربه اي است از سفال نخودي با نقوش قرمز اخرايي. حفاري درمنطقه ي ده مارليك در استان گيلان از پاييز ١٣٤٠ شروع شد و مشخص شد كه اين تپه محل يك قبرستان مهم قديمي است و اشياي به دست آمده در آن معرف چگونگي هويت و حرفه ي صاحب آرامگاه است.
موزه ایران باستان
مهم ترين شئ اين منطقه جام طلاي مارليك با نقش گاوهاي بال دار است. جام مارليك ٥/١٧ سانتي متر ارتفاع و ١٤ سانتي متر قطر دارد. نقوش برآمده و برجسته ي جام با تزيينات ظريف، قلم زني شده است. موزه ي ايران باستان اشياي قابل توجهي از ساير محوطه هاي پيش ازتاريخ ايران همچون شهر سوخته، تپه يحيي، تل ابليس و تپه سنگ چخماق را نيز در خود دارد. دوره ي تاريخي آثار اين دوره نيز اكثرا حاصل حفاري هاي علمي بوده و در كنار اشياي مكشوفه از استان به نمايش گذارده شده اند. دوران تاريخي را اشياي هخامنشي، سلوكي، اشكاني و ساساني تشكيل مي دهند و يكي از منحصر به فردترين نمونه هاي موجود دوره ي اشكاني، بقاياي نيم تنه ي مردي است كه در سال ١٣٧٢ به طور اتفاقي به همراه چند قطعه استخوان، يك لنگه چكمه به همراه ساق پاي درون آن، يك سنگ ساب، چند سفال، يك چاقوي آهني، يك سنجاق نقره، يك شلوارك پشمي، چند قطعه پارچه و يك عدد گردو وجود داشت. اين نيم تنه پس از كشف به مرد نمكي معروف گرديد. در طبقه ي دوم موزه ي ايران باستان، گنجينه ي نفايس دوران پيش از تاريخ قرار دارد كه در بر گيرنده ي آثار منحصر به فردي چون جام طلاي مارليك، جام طلاي حسنلو، جام خشايار شاه، ريتون طلاي همدان، الواح زرين و سيمين از كاخ آپاداناي تخت جمشيد، زيور آلات مكشوفه از زيويه ي كردستان و … است. در حال حاضر ساير قسمت هاي طبقه ي دوم پس از انتقال گنجينه ي دوران اسلامي به موزه ي جديد، در حال مرمت كامل بوده و پس از بازسازي داخل بناي ايران باستان به اشياي پيش از تاريخ اختصاص داده خواهد شد. گنجينه ي دوران اسلامي گنجينه ي دوران اسلامي كه در دوم آبان ١٣٧٥ افتتاح گرديد، مشتمل بر آثار متنوع از قرون اوليه ي اسلام تا قرن چهاردهم هجري قمري است.
اين آثار به لحاظ تنوع موضوعي و دوره اي در دو طبقه، به طور جداگانه به نمايش درآمده است. در طبقه ي اول گنجينه، نسخ خطي قرآن كريم در مركز هنرهاي اسلامي در فضايي كه نشانگر تقدس است، به همراه عناصري در اين زمينه، مانند محراب ها و كتيبه اي خطي به نمايش درآمده اند. در فضاي اطراف اين قسمت كتب خطي با موضوعات علمي، ادبي و تاريخي ارايه گرديده است. كتب ادبي شامل آثاري از نخبگان عرصه ي ادب ايران از دوران تيموري تا پايان عصر صفوي است. برخي از مهم ترين آنها عبارتند از شاهنامه ي فردوسي، كليات سعدي، خمسه ي نظامي، ديوان حافظ، ديوان امير عليشير نوايي و … اكثر اين نسخ به خط نستعليق و به قلم مشاهير هنر خوش نويسي و مينياتور سازان و تذهيب گران عصر تيموري و صفوي است. نسخ علمي نيز در محدوده ي وسيعي از علوم مانند طب، نجوم، جغرافيا و فلسفه را در بر مي گيرد. قديمي ترين نسخه ي مجموعه، «دستور اللغه» است كه مربوط به قرن پنجم هجري است. نقاشي هاي مينياتور و قطعات خط در چهار ضلع بخش مركزي شامل سبك هاي شيراز، هرات، هند، مغول و اصفهان است. مكتب بغداد شاخص هنر نقاشي عهد سلجوقي است كه توسط امير تيمور در اين دوره به اوج مي رسد و هنرمندان مشهوري چون ميرعلي تبريزي خوش نويس و استاد عبدالحي نقاش در پايتخت اين حكومت، يعني سمرقند گرد هم آمدند و بدين ترتيب سنت هاي هنر ايران به دربار تيموري انتقال يافت. تيموريان به هنر نقاشي و كتاب آرايي علاقه ي خاص داشته و سبك هاي شيراز و هرات در آنها مشهود است. چهار گوشه ي اصلي اين طبقه به موضوعات علمي از جمله وسايل روشنايي، آثار علم نجوم، آثار شيشه اي و اشياي لاكي و ابزار كتاب اختصاص دارد. علاوه بر فضاي مركزي، سه تالار اصلي نيز موضوعاتي همچون فرش، پارچه، سفال و فلز را در خود جاي داده است. در بخش پارچه و فرش، قديمي ترين پارچه هاي دوران اسلامي، مكشوفه از شهر ري قرار دارند كه يكي از مهم ترين مراكز توليد پارچه در قرون اوليه ي اسلامي است. اوج هنر بافندگي ايران در عصر صفوي است كه داراي ويژگي هاي خاصي از نظر شيوه ي ساخت، نوع و نحوه ي تزيين است. هنر بافندگي دوره ي صفوي با تاثير از دوران تيموري به دليل تمركز و وجود كانون هاي هنري در شهرهاي سمرقند و هرات، در تلفيق با هنر نقاشي شكوفايي خاصي پيدا كرد.
موزه ایران باستان
قالي هاي به نمايش درآمده در اين بخش مجموعه ي بسيار ارزشمندي است كه با طرح هاي لچك و ترنج، محرابي و گلداني تزيين شده اند. در بخش سفال، آثار به نمايش در آمده، از قرون اوليه ي اسلام تا پايان دوره ي قاجار هستند كه شامل شيوه هاي مختلف ساخت مانند قالب زده، نقاشي زير لعاب، زرين فام و مينايي هستند. در عهد سلجوقي هنر سفالگري از لحاظ شيوه هاي متنوع ساخت به اوج خود رسيد. بهترين آثار در اين دوره در شهرهاي ري، كاشان و گرگان توليد شد. در دوره ي ايلخاني و تيموري اين هنر در مشهد، تبريز و نيشابور تداوم داشت. بخش آثار فلزي در اين مجموعه، نمايانگر سبك هاي قلمزني، قلم سياه، مشبك، نقره كوب و طلا كوب است كه اساسا روند هنر و صنعت فلزكاري را در دوران مختلف اسلامي معرفي مي نمايد. در آثار قرن چهارم هجري، خط كوفي به عنوان يك عامل شاخص در هنر اسلامي مشهود است و به طور كلي سير تحول وتكامل رشته هاي گوناگون مانند سفالگري، شيشه گري و فلزكاري در قرون ششم و هفتم و همچنين شكوه تزيينات معماري دوران ايلخاني و تيموري، به همراه شاهكارهاي هنر نقاشي عهد تيموري و صفوي در كنار هنرهاي تزييني دوره ي قاجار نظير ميناكاري، طلاكوبي، خاتم و منبت ارايه مي شود. مجموعه ي آثار موجود در موزه ي ملي ايران، مختص به فرهنگ و تمدن ايران بوده و كهن ترين اشياي مربوط به حضور انسان در فلات ايران را از ابتداي تاريخ تا پايان دوره ي قاجار در خود جاي داده است. ايران به عنوان سرزمين كهن با پيشينه ي غني از قرن نهم هجري (پانزدهم ميلادي) در سفرنامه هاي سياحان و پژوهشگران معرفي شده است. موزه ي ملي ايران با توجه به تحقيقات متنوعي كه در اين زمينه انجام مي دهد همواره ارتباط پژوهشي و علمي با ساير مراكز فرهنگي و باستان شناسي جهان دارد. باربارو ايتاليايي يكي از نخستين كساني بود كه در ٨٧٧ هجري (١٣٧٢ م.) از تخت جمشيد، جايي كه چهل منار ناميده مي شد، بازديد كرد. سپس دلاواله در ١٠٣٢هجري (١٦٢٢ م.) نوشته هاي كتيبه هاي آنجا را رونويسي كرده و به اروپا برد (دانشنامه ي جهان اسلام، تهران
مجسمه مرد جنگلی
١٣٧٣(. در زمينه ي باستان شناسي، موسسه ي ايزمئو در طول سال هاي ١٣٣٠ تا ١٣٥٧ خ. در چندين برنامه ي كاوش و بررسي در استان هاي سيستان و بلوچستان و كرمان شركت داشته است كه اين فعاليت ها زير نظر مركز باستان شناسي ايران انجام شده است. اين مناطق شامل شهر سوخته ي زابل، دهانه ي غلامان، بمپور و تپه ي اسماعيل آباد قزوين بوده اند. اين سازمان در زمينه ي مرمت در اصفهان و گنبد سلطانيه ي زنجان نيز همكاري داشته است. سكه موزه ي ملي ايران، همانند ساير موزه هاي معتبر دنيا، داراي قسمت جداگانه اي به منظور حفظ و نگهداري و نمايش سكه هاي ارزشمند ايران است. در دوران پيدايش فلزات، بشر از فلزات مختلف مانند مس، برنز، طلا و نقره اشيايي به اشكال گوناگون چون حلقه و ميله ي چهارگوش و يا تبر و كارد تهيه كرد كه وسيله ي معاملات قرار مي گرفتند.
موزه ایران باستان
در سال ١٨٨٩ م. در طي كاوش هاي ژاك دو مرگان Jacques de Morgan در ارمنستان تعدادي از اين حلقه ها به دست آمد. در حفاري هاي موهنجو دارو Mohenjo-Daro در پاكستان ميله هايي از جنس مس كشف شد كه متعلق به ٣٠٠٠ سال قبل از ميلاد مسيح اند. اين اشياي كشف شده را مي توان قديمي ترين وسيله ي تبادل تا پيش از اختراع سكه دانست. در خرابه هاي شهرهاي آشور، شمش هاي طلا و نقره اي متعلق به ٢٥٠٠ تا ١٢٠٠ ق. م. كشف شده كه علامات بر روي آنها نشان دهنده ي اولين قدم انسان در جهت ابداع و ساخت سكه است. اگر اين موارد را نخستين كوشش هاي انسان براي به وجود آوردن سكه بگيريم، مي توان بر اساس اين مبدأ، تحولات و تغييرات روي داده در شكل و قالب سكه ها در طول تاريخ را بررسي كرد؛ از سكه هاي سلاطين هخامنشي و سلوكيان تا سكه هاي ضرب شده توسط سلسله ي ساساني تا شكل گيري سكه هاي با نقش اسلامي، و از سكه هاي بني اميه، عباسيان، طاهريان و صفاريان تا سامانيان، سلجوقيان و صفويان تا زنديان و قاجاريان و تا امروز، از تمامي اين دوران ها، نمونه ي سكه هايي در موزه ي ملي ايران گرد آمده كه به نمايش گذاشته شده است. مهر پيش از اختراع خط در عصر پيش از تاريخ، انسان به منظور مشخص كردن و ثبت مالكيت خود بر اشيا، مهر را ساخت و براي ساختن آن از مواد مختلفي چون سنگ، مرمر، عاج، طلا، نقره، مس و غيره استفاده كرد.
مجسمه گلی
نقوش حك شده بر سطح مهرها، علاوه بر جنبه هاي هنري، مدارك مهمي دال بر وجود صنايع و حرفه ها و فعاليت هاي مختلف دوران باستان است. قديمي ترين مهرها باقي مانده از هزاره هاي چهارم ق. م. از جنس گل پخته، سنگ گچ، سنگ مرمر، سنگ صابون و سنگ آهن ساخته شده اند. در مجموعه ي موزه ي ملي ايران، مهرهاي بسيار زيبا و ارزشمندي متعلق به گستره ي زماني هزاره ي چهارم ق. م. تا اواخر دوران قاجار موجود است، گوياي نحوه ي زندگي و اعتقادات مذهبي مردمان هر يك از زمان ها، و پس از منظري ديگر بازتابي از تاريخ سياسي و اجتماعي و اقتصادي جوامع انساني در روزگاران گذشته تالار كتيبه ها. تالار كتيبه هاي موزه ي ملي ايران با هدف گردآوري، حفظ و مرمت، شناسنامه دادن و سرانجام نسخه برداري و خواندن متن هاي خوانده نشده ي موجود در موزه تأسيس شده است. بسياري از آجر نبشته ها و گل نبشته هاي يافت شده در ايران (همچون آثار به دست آمده از شوش يا تخت جمشيد) به اين تالار منتقل شده اند و كارشناسان اين مركز سرگرم كار بر روي اين متون هستند. بخش مرمت در سال ١٣٦٣ هسته ي اوليه ي واحدي تحت عنوان بخش مرمت، در كنار ساير بخش هاي چهارگانه ي اصلي اين موزه ايجاد گرديد. از روزهاي نخستين شكل گيري اين بخش، با نگرشي كه آميزه اي از علم و هنر در امر مرمت آثار بوده است، بسياري از آثار سفالين و شيشه اي بخش هاي مختلف موزه مرمت شده اند كه اكنون تعداد بسياري از آنها در ويترين نمايش آثار در موزه ي دوران اسلامي و همچنين موزه ي ايران باستان جا دارند.
مرد نمکی
كتابخانه همزمان با اجراي طرح ساختمان موزه، مكاني به عنوان كتابخانه ي باستان شناسي نيز منظور شد. پس از اتمام بناي موزه در سال ١٣١٦ كتابخانه ي آن نيز آماده گرديد كه به اين ترتيب كار خود را با هدف تامين نيازهاي پژوهشي كادر موزه و ادارهي باستان شناسي با فراهم كردن يك هزار جلد كتاب فارسي و لاتين كه از كتابخانه ي معارف به عاريت گرفته بود، آغاز نمود. سرپرستي اين كتابخانه را آندره گدار، طراح و معمار موزه به عهده گرفت. در حال حاضر مجموعه ي اين كتابخانه بالغ بر ١٨ هزار جلد كتاب و نشريه به زبان هاي گوناگون و مهم ترين كتابخانه ي تخصصي كشور از نظر تاريخ هنر و باستان شناسي در ايران و كشورهاي همجوار است. واحد عكاسي واحد عكاسي موزه ي ملي ايران نيز مانند ساير بخش ها از ابتداي شكل گيري موزه فعاليت خود را آغاز نموده و مسئوليت ثبت تصويري اشيا را به عهده داشته است. همانند تمام موزه هاي معتبر جهان، تهيه ي شناسنامه ي تصويري براي اشياي يك موزه اهميت خاصي داشته و اين امر به صورت تدريجي و مدون با روند تكميل موزه همگام است. از ديگر فعاليت هاي مهم بخش عكاسي، معرفي تاريخ و فرهنگ ايران به صورت تصوير است.